Kontekst nastanka i potpisivanja Bilinopoljske izjave od 8. aprila 1203, čin koji ima izuzetno veliku važnost za historiju srednjovjekovne bosanske države, ostao je nedovoljno rasvijetljen.
Decenijama u historiografiji, osobito kada je riječ o dokumentima i izvorima crkvene povijesti Bosne i Hercegovine, nedovoljno rasvijetljenim pitanjem ostao je kontekst nastanka i potpisivanja Bilinopoljske izjave, 8. aprila 1203. godine.
Ovaj čin ima izuzetno veliku važnost za historiju srednjovjekovne bosanske države.
Nedoumice u vezi sa ovim, nesumnjivo značajnim događajem u povijesti srednjovjekovne bosanske države, i danas su predmetom mnogih istraživanja. Šta se, i pod kakvim okolnostima, zapravo zbilo na Bilinom polju tog dana?
Različiti pogledi i tumačenja
Prva savremena interpretacija Bilinopoljske izjave pojavila se 1869. godine, u opširnom djelu Franje Račkog pod naslovom Bogumili i patareni. Nudeći vlastito viđenje političkih prilika on je ocjenjuje “listinom kojom su se njekoliko odličnijih Patarena odrekli svoje vjere”. Tekst izjave sačuvan je samo u savremenom latinskom prijevodu kojeg je, oslanjajući se na izvorni dokument, objavio teolog i povjesničar Augustin Theiner.
Pojava većeg broja pokušaja dekonstrukcije ovog događaja u literaturi je uslovila pojavu netačnih, nepreciznih i nepotpunih interpretacija vjerskih i političkih prilika u srednjovjekovnoj Bosni krajem XII i tokom prve polovine XIII stoljeća.
To se ogleda u različitim ocjenama statusa i uloge aktera Bilinopoljske izjave, kao i prirode i posljedica čina njenog potpisivanja. Tako Franjo Rački za “autonomasice christiani” tvrdi da su to bili “pravi krstjani”, u čemu ga slijedi i Jaroslav Šidak.
Međutim, ozbiljnija neslaganja i razilaženja u pogledu utvrđivanja stvarnih uzroka ovog događaja nastala su u raspravama oko pojmovnog određivanja termina hereza.
Crkva bosanska, koja je uoči Bilinopoljske izjave od strane Vatikana proglašena “heretičkom” egzistirala je kao autonomna i sui generis vjerska organizacija koja je djelovala na najvećem dijelu teritorije bosanske države.
Njeno učenje osporavalo je zvanični nauk katolicizma, što ju je dovelo pred izazov sve izvjesnijeg pokretanja krstaških pohoda na Bosnu.
Dukljanski izvještaji o bogumilskom učenju u Bosni
Posmatrano u širem evropskom kontekstu, heretička učenja su bila izložena stalnoj represiji od strane Vatikana. Tako je i vjera ispovijedana u srednjovjekovnoj Bosni prema kriterijima katoličke crkve ocijenjena herezom tj. krivovjerjem visokog stepena.
U periodu od 22. februara 1199. do 21. februara 1200. godine o širenju “bosanske hereze” papu Inocentija III obavještavao je dukljanski knez Vukan.
U izvještaju naslovljenom kao “Relatio Wucani regis Diocleae de haeresi in Bosnia” optužio je bosanskog bana Kulina da je zajedno sa porodicom i svojih deset hiljada sljedbenika prihvatio heretički nauk Crkve bosanske.
O Kulinu koji, prema njegovim riječima, “širi nemalu herezu” na teritoriji bosanske države, knez Vukan dalje piše da bosanski ban heretike poštuje više nego katolike i zove ih “autonomasice christianos” (istinski kršćani).
Od tada, pa sve do konačnog pada Bosne pod osmansku vlast 1463. godine, Crkva bosanska i njeni pripadnici bili su izloženi snažnim pritiscima iz Vatikana.
Druga, jednako značajna ličnost ovih zbivanja, jeste papski legat (izaslanik) Johannes Casamare. On je, ne slučajno, uoči priprema za Četvrti krstaški pohod, 1199. godine boravio u Duklji i tamo održao pokrajinski crkveni sabor.
Zbor na Bilinom polju kod Zenice
Papski izaslanik je na teritoriju srednjovjekovne Bosne stigao početkom aprila 1203. godine. Već 8. aprila 1203. godine, u prisustvu bosanskog bana Kulina, arhiđakona Marina i “nos priores illorum homine, qui hactenus singulariter Christiani” sazvao i održao zbor na Bilinu polju (“actum apud Bosnam iuxta”), “pored rijeke” (na području Zenice).
Nakon ispitivanja prisutnih utvrdio je da vjerska shvatanja sljedbenika Crkve bosanske, kao i neki njihovi običaji koje praktikuju, nisu u saglasnosti sa učenjem zvaničnog kršćanstva. Tog dana dobio je javnu izjavu kojom “priores onih ljudi koji su do sada sebi posebno uzimali pravo da se nazivaju christiani” priznaju dogme rimske Crkve i odriču se pojedinih tačaka svoga dotadašnjeg “heretičkog” učenja.
Vrlo je zanimljivo za primijetiti da je rimska kurija, mnogo prije Bilinopoljske izjave, imala detaljan uvid o bosanskim hereticima. To govori sadržaj zbornika historijskih dokumenata koje su priredili Augustin Theiner i Eusebio Fermendžin, u kojima se spominje jedan izvještaj Johannesa de Casamare upućen papi Inocentiju III.
U njemu, između ostalog, naglašava da u kraljevstvu bana Kulina (“in regno bani Culini de Bosna”) postoji samo jedna biskupija i da je potrebno pristupiti osnivanju tri ili četiri nove biskupije “od čega bi za Crkvu nastala nemala korist jer se Kraljevstvo sastoji od najmanje deset okruga pa i više”.
Osim bana Kulina, najvećeg političkog autoriteta u Bosni tog doba, i dubrovačkog arhiđakona Marina, Bilinopoljsku izjavu su potpisali svjedoci: Dragič, Ljuben, Dražeta, Pribiš, Ljuben, Radoš i Vladoš. Nedugo nakon potpisivanja Bilinopoljske izjave, legat Johannes Casamare otputovao je u Mađarsku i na kraljevskom ostrvu Čepel 30. aprila 1203. godine dobio njenu zvaničnu potvrdu.
Prividno “odricanje” učenja Crkve bosanske, kako se pokazalo, bilo je veliki diplomatski uspjeh bana Kulina kojim je Bosnu poštedio novih krstaških pohoda i razaranja.IZVOR: AL JAZEERA
- Alen ZečevićAlen Zečević je magistar historije. Autor je brojnih naučnih radova objavljenih u stručnim časopisima u regiji, novinama i drugim publikacijama. Učesnik je nekoliko naučnih skupova i konferencija.
